Denizlerimizdeki Balıkların Zoocoğrafik Kökenleri

Denizlerimizdeki Balıkların Zoocoğrafik Kökenleri ve Lesepsiyen Türler

Şahsım da dahil olmak üzere, balıklar ile ilgili çeşitli araştırmalara birkaç kez merak salan kişiler de olsak, yıllarca türler ile ilgili olarak yoğun kafa da yorsak sık sık görürüz ve duyarız "Atlantik-Akdeniz Göçmeni", "Hint-Pasifik Kökenli" veya "Kızıldeniz Göçmeni (Lesepsiyen Göçmen)" kavramlarını ve ayrıca bu kavramların karmaşası içerisinde bulabiliriz kendimizi. İşte bu sebeple konunun önemini ve bloğumuzun gereğini yerine getirerek bu karmaşıklığın çözülmesine ışık tutacağız.

Bazı türlerin kökenleri (Origin) ;

·         IP: Indo-Pacific
·         RS: Red Sea
·         AT: Atlantic
·         AM: Atlantic & Mediterranean
·         M : Mediterranean
·         WA: Western Atlantic
·         ST: Subtropical
·         IO: Indian Ocean
·         PG: Persian Gulf,
·         PO: Pacific Ocean
·         TA: Tropical Atlantic
·         CT: Circumtropical
·         BA: Boreal Atlantic
·         Cas: Caspian Sea
·         Co: Cosmopolitan

Bu anlam karmaşasını çözmek için birkaç soruyla konuya başlamamız gerekiyor; “Göçmen (Migration)" nedir? Lesepsiyen (Lessepsian) ve Hint-Pasifik (Indo-Pacific) aynı anlamda mıdır? Bunları değerlendireceğiz.

Tanımlara geçmeden önce sularımızda kayda geçmiş türlerin biyocoğrafik bazı tanımlamalarını paylaşmakta fayda görüyorum.

Akdeniz (Mediterranean) Canlı türlerinin "Akdeniz" bölgesindeki dağılımını veya münasebetini kısaca tanımlamak için kullanılan "Zoocoğrafya terimi" 'dir.

İngilizce terimden yola çıkarsak;

"Mediterranean" = "Akdeniz" anlamındadır.

Bu biyocoğrafik terim denizler için kullanıldığında “Akdeniz", karasal bölgeler için kullanıldığında da; bu denize kıyısı olan karasal bölgeler ve adalar düşünülebilir. Bu terim çoğu bilimsel kaynakta kısaca "M" kodu ile anılmaktadır.

Atlantik-Akdeniz (Atlanto-Mediterranean) okyanus ve deniz isimlerinin birleştirilip kısaltılmasıyla oluşturulmuş, canlı türlerinin "Atlantik (yada Atlas) Okyanusu" ve "Akdeniz" bölgelerindeki dağılımını veya münasebetini kısaca tanımlamak için kullanılan "Zoocoğrafya terimi" 'dir.

İngilizce terimden yola çıkarsak;

"Atlanto" = "Atlantik (yada Atlas)", "Mediterranean" = "Akdeniz" anlamındadır.

Bu biyocoğrafik terim denizler için kullanıldığında "Atlantik (veya Atlas) Okyanusu-Akdeniz", karasal bölgeler için kullanıldığında da; bu okyanuslara kıyısı olan karasal bölgeler ve adalar düşünülebilir. Bu terim çoğu bilimsel kaynakta kısaca "AM" kodu ile anılmaktadır.

- Hint-Pasifik (Indo-Pacific) aslında okyanus isimlerinin birleştirilip kısaltılmasıyla oluşturulmuş, canlı türlerinin "Hint Okyanusu" ve "Pasifik Okyanusu" bölgelerindeki dağılımını veya münasebetini kısaca tanımlamak için kullanılan "Zoocoğrafya terimi" 'dir.

İngilizce terimden yola çıkarsak;

"Indo" = "Hint", "Pacific" = "Pasifik" anlamındadır.

Bu biyocoğrafik terim denizler için kullanıldığında "Hint Okyanusu-Pasifik Okyanusu", karasal bölgeler için kullanıldığında da; bu okyanuslara kıyısı olan karasal bölgeler ve adalar düşünülebilir. Bu terim çoğu bilimsel kaynakta kısaca "IP" kodu ile anılmaktadır. Birçok çalışmada “Kızıldeniz “ kökenli türler Hint-Pasifik (Indo-Pacific) kökeni çatısı altında toplanmaktadır.

Konuyu karmaşık hale getiren esas konu budur. Çünkü Kızıldeniz aynı Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz gibi birbirine veya bir okyanusa su yoluyla bağlı bir denizdir.

Kızıldeniz (Red Sea) Canlı türlerinin “Kızıldeniz” bölgesindeki dağılımını veya münasebetini kısaca tanımlamak için kullanılan "Zoocoğrafya terimi" 'dir.

Bu biyocoğrafik terim denizler için kullanıldığında “Kızıldeniz", karasal bölgeler için kullanıldığında da; bu denize kıyısı olan karasal bölgeler ve adalar düşünülebilir. Bu terim çoğu bilimsel kaynakta kısaca "RS" kodu ile anılmaktadır. Birçok çalışmada “Kızıldeniz “ kökenli türler Hint-Pasifik (Indo-Pacific) kökeni çatısı altında toplanmaktadır.

Kozmopolit (Cosmopolitan) Dünya genelinde dağılmış türlerin dağılımını veya münasebetini kısaca tanımlamak için kullanılan "Zoocoğrafya terimi" 'dir.

Bu biyocoğrafik terim denizler için kullanıldığında “Tüm Dünyada Yaygın”, karasal bölgeler için kullanıldığında da; dünya genelinde karasal bölgeler ve adalar düşünülebilir. Bu terim çoğu bilimsel kaynakta kısaca "CO" veya “CZ” kodu ile anılmaktadır.

Lesepsiyen (Lessepsian)

Lessepsian Migration (Lesepsiyen Göçmen) aslında yeni bir terimdir, 1964 yılında Romen Zoolog Prof. Dr. Francis Dov POR tarafından bilim dünyasına kazandırılmıştır. Prof. Dr. Francis Dov POR 1969  yılında Kızıldeniz göçmeni bazı türlerin Akdeniz' de varlığını yayınlamış ve bu terimi yayınında kullanmıştır. Bu terim kısaca Akdeniz' de literatür kaydı olmayan ve Kızıldeniz' den Akdeniz' e Süveyş Kanalı' nın yapımından sonra yerleştiği düşünülen türler için kullanılır.

Lesepsiyen (Lessepsian) Bu terim çoğu bilimsel kaynakta “Lessepsian Migration (Lesepsiyen Göçmen)” olarak geçer ve kısaca "LM" kodu ile anılmaktadır.

Günümüzde birçok bilim adamı Indo-Pacific ve Lessepsian terimini bir kullanmaktadır. Fakat bu yanlıştır, konunun detaylarını aşağıda bulabilirsiniz. 

Şimdi birçok kişinin kafasını karıştıran bu terim muammasını "Hidrobiyolojik" olarak pratik bir şekilde çözelim;

Ülkemiz deniz fuanası (hayvanları) ve florası (bitkileri) bilindiği üzere dört denizimizin (Akdeniz-Ege-Marmara-Karadeniz) biyolojik çeşitliliği ile meydana gelmektedir.

Denizlerimiz gerek hidrolojik etmenler sebebiyle su kütlesi olarak, gerekse ekolojik ve biyokimyasal etmenlerle biyolojik olarak, (kısaca "Hidrobiyolojik" olarak) komşusu bulunduğu diğer su bağlantı kanalları ve/veya denizlerle sürekli beslemekte ve yer-yer zehirlemektedir. Ekolojik olarak birbiriyle temas halindeki su kütleleri arasında bizler için olumlu veya olumsuz olsa da çeşitli etkileşimler mutlaka olacaktır.

Ülkemiz denizlerinin "Hidrobiyolojik" su kütlesi etkileşimleri kabaca aşağıya çıkarılmıştır;

Karadeniz; Bölgedeki kuzey ülkelerinin tatlı su ve fosseptik akıntıları nedeniyle / bölgedeki dere ve nehirler vasıtasıyla, dip suları ile de Marmara’ dan gelen Akdeniz suları vasıtasıyla,

Marmara Denizi; Karadeniz, bölgedeki tatlı su ve fosseptik akıntıları nedeniyle / boğazlar sistemi, bölgedeki dere ve nehirler vasıtasıyla, dip suları ile de Ege’den gelen Akdeniz suları vasıtasıyla,

Ege Denizi; Kuzeyden Marmara, Güneyden Akdeniz, bölgedeki tatlı su ve fosseptik akıntıları nedeniyle / Çanakkale boğazı, dere ve nehirler vasıtasıyla,

Akdeniz; Kuzeyden Ege, güneydoğudan Süveyş Kanalı, batıdan Atlas Okyanusu, bölgedeki tatlı su ve fosseptik akıntıları nedeniyle / Cebelitarık boğazı, dere ve nehirler vasıtasıyla olmak üzere denizlerimiz ve deniz canlıları fuanamız/floramız sürekli değişmektedir.

Bu dünyanın oluşum, gelişim ve tükeniş süreçlerinin senaryosu gereğidir. Yukarıda belirtilen etmenler genel olarak kuzeyden güneye fitoplankton ve zooplankton yoğunluğu yanında “kirliliği de getirdiğinden” kabaca demersal (taban bağımlı) canlıların popülasyonel çöküşünü tetiklemekte, bunun yanında ortama uyum sağlayan canlı popülasyonlarında ve özellikle pelajik türlerde de patlamaya neden olmaktadır.

Denizlerimizin yapısı ve deniz canlıları fuanamız/floramız kabaca yukarıda belirtilen hidrolojik etmenler sebebiyle sürekli değişmektedir.

Yukarıda belirtilen etmenler Akdeniz’ den Karadeniz’ e doğru dip sularını teşkil edecek şekilde hidrolojik bir su akımı oluşturmakta, bunu tam tersi yönde Karadeniz’ den Akdeniz’ e doğru da yüzey sularının akmasına ve ülkemiz denizlerinin birbiri içerisinde hidrolojik ve hidrobiyolojik alışverişine etken olacak şekilde sürekli devinim halinde bulunmasına yol açmaktadır.

Bu durum Akdeniz fuana/florasındaki Atlantik-Akdeniz (Atlanto-Mediterranean) orijinli canlıların Karadeniz’ e kadar ulaşmasını sağlayan etmenlerden biri olmakla birlikte, Karadeniz (Pontic) fuana/florasındaki canlıları da Akdeniz’ e kadar ulaştırmaktadır.

Bu hidrolojik yapının yanında bir diğer son etmen, “çeşitli deniz taşıtlarıyla istem dışı bir şekilde sintine/balast suyu” ile farklı denizlerimizin fuana/florasındaki canlıların farklı ekolojik bölgelere yayılmaları ve birbirleri ile etkileşime geçmesidir. Bunun neticesinde uzun vadede “mutasyon” ve/veya “devşirme” sonucunda “yeni türler" de meydana gelmektedir.

Ülkemiz deniz sularını oluşturan denizlerimizin tümüne, her daim tatlı su kaynakları ve fosseptik girişleri olmaktadır. Tatlı su ve deniz suyu dengesine (tuzluluk, sıcaklık, oksijen tutumu, biyolojik ve asidite farklılıklarından dolayı) uyum sağlayabilecek çok az sayıda "tatlı su canlısı" denize uyum sağlayabilmekte, dolayısıyla ekolojiye ve bölgesel fuana ve floraya küçük bir katkı/etki yapabilmektedir.

Fakat konu "İki denizin birleşmesi" olduğunda uyum süreci çok daha kısalmakla beraber, biyolojik çeşitlilik çok süratli bir şekilde değişim gösterebilmektedir. Ülkemiz deniz fuana ve florasında en hızlı değişimi yaşatabilecek hidrolojik etmen şüphesiz iki denizin birleşmesi olacaktır. İşte burada konu sadece "Akdeniz" olmaktadır ki, tek bir denizimize bölge denizi olmayan farklı fuana ve floraya sahip "deniz suyu bağlantıları" bulunmaktadır ve bu denizimiz "Akdeniz" 'dir.

Akdeniz'e bölge denizi olmayan farklı fuana ve floraya sahip iki deniz direkt bağlantı kurmaktadır. Biri doğal bir bağlantı olan kıt'aların yer değiştirmesi neticesinde binlerce senelik süreçte oluşmuş "Cebelitarık boğazı ile Atlas Okyanusu bağlantısı", diğeri de insan yapımı bir bağlantı olan "Süveyş Kanalı ile Kızıldeniz bağlantısı" 'dır. (Birçok bilimsel kaynakta; Kızıldeniz 'in  Akdeniz' den ~9.8 metre (32 feet) daha yüksek bir kot farkına sahip olduğu, bu sebeple güneyden kuzeye doğru, yani (Akdeniz yönüne doğru akıntı olduğu ve) her zaman tek yönlü olarak aktığı tespit edilmiş ve yayınlanmıştır. Tuzluluk oranları Akdeniz' in güneyi için %o 39, Kızıldeniz kuzeyi için %o 42' dir.)

Fakat hidrolojik olarak bağlantılı bulunmayan "Hint ve Pasifik Okyanusu" türlerinin Akdeniz' e geçişi de mümkündür. Bu da Süveyş Kanalı vasıtasıyla Akdeniz' e giren bazı gemilerin, Kızıldeniz' e girmeden önce Hint ve/veya Pasifik Okyanusu sularında seyrederken sintine sularına karışan (ve Kızıldeniz' de literatür kaydı olmayan) bazı canlıları yine Akdeniz' e girdikten sonra sintineyi boşaltmasıyla sularımızda "Hint-Pasifik (Indo-Pacific) türler" giriş yapmaktadır. Bu tür balıklar "göçmen olmayan" türler olarak nitelendirilebilir.

Özetle; Kızıldeniz göçmeni ve Hint-Pasifik (Indo-Pacific) türü balıkların sularımıza girişi; Fransız diplomat ve mühendis "Ferdinand Marie Vicomte de Lesseps" tarafından 1854 yılında proje halinde sunulan, yapımına 25 Nisan 1859 yılında başlanan ve yapım aşaması 10 yıl süren, 17 Kasım 1869 tarihinde İsmail Paşa tarafından açılışı yapılan ve Akdeniz ile Kızıldeniz' i birbirine bağlayan Süveyş Kanalı sayesinde olmuştur.

Kanalın açılmasıyla birlikte Akdeniz, dünyada insan müdahalesinden kaynaklanan en büyük ekolojik değişimlerden birine sahne olmuştur. (06 Ağustos 2015 tarihinde bu kanala dahil edilen paralel bir kanal daha resmen faaliyete geçmiştir.)

Bitkisel veya hayvansal olsun çeşitli canlıların Akdeniz' e geçişi ve dolayısıyla ülkemiz denizlerinin fuana ve florasındaki değişim/gelişim, yukarıda belirtildiği üzere "hidrolojik su kütlesi etkileşimleri" veya “çeşitli deniz taşıtlarıyla istem dışı bir şekilde sintine/balast suyu” sebebiyle gerçekleşmektedir.

Akdeniz bölge fuanasında balıklar açısından konuyu değerlendirirsek, yukarıdaki kısa tanım ve açıklamalar ışığında “orijinler ilgili özetler” aşağıdaki gibi şekillenebilir;
  • Akdeniz (Mediterranean) (M); Akdeniz bölgesindeki kayıtları bölgenin coğrafik oluşumuyla örtüşen ve oldukça eski olan, yerleşik olarak bulunan türlerin dağılımını veya münasebetini kısaca tanımlayan bir terim olduğundan “Akdeniz fuanası” için bu tür balıklar "göçmen olmayan" türler olarak, “Akdeniz için yerel” veya bölgeye has “Akdeniz için endemik” türler kategorisinde nitelendirilebilir.
  • Atlantik-Akdeniz (Atlanto-Mediterranean) (AM); Akdeniz' e batıdan Cebelitarık boğazı ile Atlantik (veya Atlas) Okyanusu, ayrıca Akdeniz ve Atlantik (veya Atlas) Okyanusuna kıyısı olan bölgedeki tatlı su ve fosseptik akıntıları neticesinde giren "göçmen", bölgede yerleşik olarak bulunan “Akdeniz için yerel” veya bölgeye has “Akdeniz için endemik” türler kategorisinde nitelendirilebilir. 
  • Hint-Pasifik (Indo-Pacific) (IP); Akdeniz' e güneydoğudan Süveyş Kanalı vasıtasıyla giren bazı gemilerin Kızıldeniz' e girmeden önce Hint ve/veya Pasifik Okyanusu sularında seyrederken sintine/balast sularına karışan (ve Kızıldeniz' de literatür kaydı olmayan) bazı canlıların, geminin Akdeniz' e girdikten sonra sintine/balast suyunu Akdeniz, Ege, Marmara veya Karadeniz sularına boşaltmasıyla, bölge flora/fuanasında varlığının saptanması sonucunda bu orijin düşünülebilir. “Akdeniz fuanası” için bu tür balıklar "göçmen olmayan" türler olarak nitelendirilebilir. Bu türler “Hint okyanusu için yerel” veya önceki kayıtlarda “Hint okyanusu için endemik” türler kategorisinde nitelendirilebilir. 
  • Kızıldeniz Göçmeni (Lessepsian Migration) (LM); “Kızıldeniz için yerel” veya önceki kayıtlarda “Kızıldeniz için endemik” olan türlerin Akdeniz, Ege, Marmara veya Karadeniz flora/fuanasında varlığının saptanması sonucunda bu orijin düşünülebilir. Akdeniz' e Süveyş Kanalı bölgesindeki tatlı su ve fosseptik akıntıları, ayrıca yine Süveyş Kanalı vasıtasıyla veyahut bazı gemilerin Kızıldeniz sularında seyrederken sintine/balast sularına karışan canlıların, geminin Akdeniz' e girdikten sonra sintine/balast suyunu Akdeniz, Ege, Marmara veya Karadeniz sularına boşaltmasıyla bölge flora/fuanasında varlığının saptanması sonucunda bu orijin düşünülebilir. Bu tür balıklar "göçmen" türler olarak nitelendirilse de, “sintine/balast suyu” ile bu türlerin sularımıza giriş yapmış olabileceği göz ardı edilmemelidir. Kısacası bu bakış açısıyla "göçmen olmayan" türler olarak ta nitelendirilebilir. 
  • Kozmopolit (Cosmopolitan) Dünya genelinde dağılmış türlerin dağılımını veya münasebetini kısaca tanımlayan bir terim olduğundan “Akdeniz fuanası” için bu tür balıklar "göçmen olmayan" türler olarak nitelendirilebilir.
Son olarak,

2013 Yılında “Mustafa Kemal Üniversitesi (Hatay)” ve “Sıtkı Koçma Üniversitesi (Muğla)” hocalarından Deniz ERGÜDEN, Halit FİLİZ, Cemal TURAN ‘ın yapmış olduğu “Türkiye Denizlerindeki Hint Pasifik Kökenli Lesepsiyen Balık Türlerinin 2013 Revizyonu Ve Geçiş Yolları” akademik çalışmasında aşağıdaki görüşe yer verilmiştir.

“Türkiye denizlerindeki lesepsiyen balık tür sayısının kesin olarak belirlenmesine bağlıdır. Bu çalışma ile Türkiye denizlerinde dağılım gösteren lesepsiyen balık türlerinin sayısı ve dağılımı güncel olarak ortaya çıkarılmıştır. Ayrıca, “lesepsiyen tür” terimi yerine, “Hint-Pasifik kökenli tür” teriminin kullanılması daha doğru olacaktır.

Zira Akdeniz havzasında Süveyş Kanalı yolu ile geçiş yapmamış türler de bulunmaktadır. Aynı coğrafik kökeni paylaşmalarına karşın, Kanal yoluyla geçenleri ayrı biçimde isimlendirmek hatta “lesepsiyen” terimini coğrafik bir köken gibi kullanmak hatalı gibi gözükmektedir. Bu nedenle, listelerde türlerin coğrafik kökeni (Hint-Pasifik) belirtilerek geçiş yolunun (Süveyş Kanalı, balast suyu vb.) belirtilmesi bizce daha doğru bir yaklaşım olacaktır.”

Dolayısıyla;

Kullanılmakta olan İndo-Pasifik (Indo-Pacific) (IP) ve Kızıldeniz Göçmeni (Lessepsian Migration) (LM) kavramları yukarıda belirtilen “akademik değerlendirme” ışığında dört ayrı şekilde değerlendirilmelidir;

·         Sularımıza “Süveyş Kanalı” ve/veya “Cebelitarık Boğazı” üzerinden gelen gemi/deniz taşıtı vasıtasıyla “sintine/balast suyu” ile girdiği düşünülen ve/veya saptanan "göçmen olmayan" türleri;

Kızıldeniz (Red Sea) kökenli (RS origin) “göçmen olmayan” türler

Hint-Pasifik (Indo-Pacific) kökenli (IP origin) “göçmen olmayan” türler

·         Sularımıza “Süveyş Kanalı” vasıtasıyla su yoluyla taşınan/yerleşen/göçmen “lesepsiyen türler” (Lessepsian Migration) türleri;

Kızıldeniz (Red Sea) kökenli göçmen (Red Sea Origin Lessepsian Migration) türler

Hint-Pasifik (Indo-Pacific) kökenli göçmen (Indo Pacific Lessepsian Migration) türler (Bu türler Kızıldeniz üzerinden sularımza girmiş olabilir, yalnız kökeninin Kızıldeniz olması gerekmez.)

Şeklinde iki ana ve ikişer ara gruplandırma olmak üzere, toplamda dört ayrı şekilde değerlendirebiliriz.

“Lesepsiyen göçmen” kavramı konusunda araştırmalarınızda konuya artık daha hâkim olabilirsiniz.

Saygılarımla,

Soner ALPAY